De energietransitie gaat ons allemaal aan en moet dus ook voor iedereen betaalbaar zijn. Nu kunnen vooral de huishoudens met een koophuis, spaargeld en een leaseauto prima meedoen. Terwijl zij besparen, kijkt een deel van de samenleving toe. Dat moet anders, want de energietransitie kan nooit lukken als het de kloof tussen arm en rijk vergroot. Maar hoe kunnen we dat aanpakken?
De afgelopen jaren is het verschil tussen koplopers en achterblijvers op zo’n beetje elk terrein zichtbaar geworden.
Verschillen op elk terrein zichtbaar
Allereerst op het vlak van wonen en verwarmen. Huurders zijn afhankelijk van hun verhuurder of VvE voor isolatie of zonnepanelen. Eigenwoningbezitters daarentegen profiteren direct van subsidies en saldering. De nieuwe Europese richtlijn voor de energieprestatie van gebouwen (EPBD), maar wie geen geld of zeggenschap heeft, blijft achter.
Warmtemetten zorgen voor grote verschillen tussen wijken met en zonder betaalbaar alternatief voor gas. Tot nu toe blijft het vastrecht hoog, wat warmte uit het warmtenet heel duur kan maken. Intussen is er ook bij zonnepanelen weinig sprake van rechtvaardigheid. Door het afschaffen van de salderingsregeling per 1 januari 2027 lopen laat-instappers de voordelen mis die vroege instappers wel jarenlang hadden. Daarbij rekenen terugleverkosten, waardoor de rekensom nog ongunstiger wordt.
De nettarieven voor consumenten stegen dit jaar intussen met zo’n 11 procent. De verwachting is dat deze kosten de komende jaren alleen zullen toenemen. Netcongestie belemmert met name bewoners/coöperaties in drukke regio’s om (nieuwe) opwek aan te sluiten.
En uit onderzoek van TNO blijkt dat 6 procent van de huishoudens vorig jaar in energiearmoede leefde. Een koud huis, zeker omdat dit vaak de mensen raakt die zowieso al in een slecht geïsoleerd huis wonen. (energielabel E, F, G). Diezelfde groep heeft het nakijken als het om auto’s gaat. Waar de groep die zich geen auto kan veroorloven stijgt, is er een sterke concentratie van elektrisch auto’s bij hogere inkomens, vaak met een gunstige lease-constructie vanuit de werkgever. Intussen komt de tweede handse markt voor elektrische auto’s moeilijk op gang.
Onbedoeld beleid, met voorspelbare gevolgen
Veel van de ongelijkheid is een onbedoeld neveneffect van generiek beleid. Saldering en investeringssubsidies hielpen de ‘early adapters’, maar niet de achterblijvers zonder eigen middelen. Tegen de tijd dat zij instappen, zijn maatregelen afgebouwd en is terugverdien tijd opgelopen. Daarbij: stijgende netbeheer tarieven en vaste warmtekosten drukken relatief zwaarder op kleine gebruikers met lage inkomens. Alle maatregelen brachten dus beweging, maar gingen te snel van tafel.
Het gaat niet alleen over geld, het gaat ook over gezondheid en het gevoel mee te tellen. Bewoners van tochtige woningen blijken vaker ziek, gebruiken meer medicijnen en leven korter. En wie zich buitengesloten voelt, keert zich af. Voor hen is de energietransitie iets waardoor de rijkeren het comfortabeler krijgen.
Extra hulp voor achterblijvers
De overheid moet extra inspringen om de achterblijvers mee te krijgen. Hoewel zonnepanelen en elektrische auto’s onder invloed van marktwerking goedkoper zijn geworden, is het logisch om de achterhoede méér steun te geven dan de koplopers. Bijvoorbeeld door een minimum terugleververgoeding voor zonnepanelen te garanderen. Of te zorgen dat kleinverbruikers goedkoper af zijn met warmtenetten dan met gas.
Het Warmtefonds zou structureel uitgebreid moeten worden. Denk aan 0%-leningen tot een verzamelinkomen van €60.000, met uitgestelde aflossing voor kwetsbare groepen. Dat gaat echt helpen. Ook moet de overheid inzetten op VvE-leningen en collectieve renovatieprogramma’s, zodat ook huurders en appartementseigenaars mee kunnen doen tegen een schappelijke prijs.
Marktpartijen hebben ook een rol
Er ligt ook een rol voor energiebedrijven, bouwbedrijven en banken. Geef huishoudens de mogelijkheid om hun isolatie- en warmtepompkosten via de energierekening te betalen – in kleine brokjes dus. Dit kan bijvoorbeeld gekoppeld worden aan prestatiegaranties en aan dynamische sturing: wasmachine aan als de zon schijnt. Dan zien klanten het voordeel direct terug in hun portemonnee.
Bouwbedrijven op hun beurt kunnen inzetten op gestandaardiseerde verduurzamingspakketten, met vaste alles-in-één prijzen. Ook kunnen zij VvE’s en rijtjeswoningen meer bundelen per wijk. Hoe meer huizen er tegelijkertijd meedoen, hoe lager de prijs.
Banken tenslotte zouden gunstige voorwaarden moeten geven voor financiering en – wat sommigen al doen – een gratis maatwerkadvies mee kunnen geven.
Twee toekomstscenario’s
Als we niets doen, groeit de kloof. Meer mensen vallen buiten de boot, het draagvlak daalt en de kosten voor hulp achteraf lopen op. Maar het kan ook anders: door met gerichte actie de energietransitie juist in te zetten om de verschillen te verkleinen.
Het is tijd voor leiderschap dat niet alleen versnelling zoekt, maar ook rechtvaardigheid borgt. Want pas als iedereen mee kan, komen we echt vooruit.
Sandeep Punwasi
Het is tijd voor leiderschap dat niet alleen versnelling zoekt, maar ook rechtvaardigheid borgt.
Meer over Sandeep